Jak zapobiegać marnowaniu żywności? Praktyczne wskazówki dla każdego gospodarstwa domowego

Marnowanie żywności to globalny problem o poważnych konsekwencjach społecznych, ekonomicznych i ekologicznych. Szacuje się, że na świecie marnuje się nawet co trzecia wyprodukowana żywność, podczas gdy ponad 820 milionów ludzi cierpi z głodu. W samej Europie co roku do kosza trafia około 88 milionów ton jedzenia. Niestety, Polska również ma znaczący udział w tych statystykach – co roku marnujemy ok. 4,8 mln ton żywności, co oznacza średnio 247 kg jedzenia wyrzuconego rocznie przez jednego Polaka. Dzieje się tak mimo iż około 1,6 miliona Polaków żyje w skrajnym ubóstwie.

Marnowanie jedzenia to nie tylko kwestia moralna, ale też ekonomiczna i ekologiczna. Szacuje się, że odpady żywnościowe odpowiadają za 8–10% globalnej emisji gazów cieplarnianych – wyrzucając jedzenie, marnujemy więc również wodę, energię i inne zasoby zużyte na jego wyprodukowanie. Z punktu widzenia domowego budżetu skala problemu również jest odczuwalna: statystyczne polskie gospodarstwo domowe wyrzuca co roku żywność wartą ponad 3400 zł. To tak, jakby każdego roku pozbywać się równowartości miesięcznej pensji na produkty, które nigdy nie zostały zjedzone.

Poniżej przedstawiamy praktyczne wskazówki, jak każdy z nas – we własnym gospodarstwie domowym – może zapobiegać marnowaniu żywności. W artykule omawiamy także aktualne dane pokazujące skalę problemu oraz rozwiązania prawne wprowadzane, by ograniczyć marnotrawstwo żywności.

Skala marnowania żywności – dane i statystyki

Problem marnowania jedzenia dotyczy nas wszystkich. Oto kilka kluczowych statystyk ukazujących jego skalę:

• Świat: Około 1/3 całej żywności produkowanej na świecie jest marnowana. To ogromna strata, zwłaszcza że jednocześnie ponad 820 milionów ludzi na świecie głoduje.
• Europa: Rocznie w krajach UE marnuje się ok. 88 milionów ton żywności.
• Polska: Co roku marnujemy około 4,8 mln ton jedzenia. Konsumenci odpowiadają za ok. 60% tych strat – głównie w naszych domach. Aż 56% Polaków przyznaje się do wyrzucania żywności.
• Na poziomie gospodarstw domowych: Przeciętny Polak wyrzuca do kosza ok. 247 kg żywności rocznie. Sumarycznie jedno gospodarstwo domowe traci na zmarnowanym jedzeniu ponad 3400 zł rocznie (czyli ok. 9 zł dziennie).
• Najczęściej marnowane produkty: W polskich domach do śmieci najczęściej trafiają owoce (38% badanych przyznaje się do ich wyrzucania), warzywa (36%) oraz wędliny (32%). Ponadto aż 52% osób przyznaje, że zdarza im się wyrzucać pieczywo. Najczęstszym powodem jest przekroczenie terminu przydatności do spożycia produktu.

Powyższe liczby uświadamiają, że zmniejszenie marnotrawstwa żywności jest pilne i leży zarówno w interesie społecznym, jak i naszym własnym. Jak zatem możemy temu zaradzić we własnej kuchni?

Planowanie i przemyślane zakupy

Najważniejszym krokiem w zapobieganiu marnowaniu jest świadome podejście do zakupów. Oto kilka sprawdzonych metod:

• Twórz listę zakupów i planuj posiłki z wyprzedzeniem. Zanim pójdziesz do sklepu, zaplanuj menu na najbliższe dni i spisz potrzebne produkty. Sprawdź przy tym zapasy w lodówce i spiżarni, aby nie kupować tego, co już masz. Planowanie posiłków pozwoli kupić dokładnie tyle, ile potrzebujesz.
• Nie ulegaj promocjom i okazjom, którym nie sprostasz. Unikaj impulsywnego wrzucania do koszyka produktów w promocji typu “3 w cenie 2”, jeśli wiesz, że prawdopodobnie nie zdążysz ich wykorzystać. Kupuj rozsądnie – lepiej rzadziej uzupełniać zapasy, niż później wyrzucać nadmiar jedzenia.
• Nie rób zakupów będąc głodnym. To prosta zasada, która chroni przed zakupem zbyt dużej ilości jedzenia pod wpływem apetytu. Najedzony konsument podejmuje bardziej racjonalne decyzje.
• Zwracaj uwagę na daty ważności. W sklepie sięgaj po produkty z odpowiednio długim terminem ważności (szczególnie jeśli nie planujesz ich zużyć od razu). Pamiętaj też o różnicy między etykietami: “Najlepiej spożyć przed” oznacza datę minimalnej trwałości – po jej upływie produkt zwykle nadal nadaje się do spożycia, jeśli nie zmienił się wygląd, zapach czy smak. Z kolei “Należy spożyć do” wskazuje ostateczny termin bezpieczeństwa – po tej dacie lepiej nie ryzykować spożycia. Rozumiejąc te oznaczenia, rzadziej wyrzucisz dobrą żywność tylko dlatego, że minęła data na opakowaniu.
• Kupuj lokalnie i sezonowo. Świeże, sezonowe produkty od lokalnych dostawców często dłużej zachowują świeżość. Dzięki temu masz więcej czasu na ich wykorzystanie, a ponadto wspierasz lokalny rynek i zmniejszasz ślad węglowy związany z transportem żywności.

Właściwe przechowywanie produktów

Drugim filarem walki z marnowaniem jest odpowiednie przechowywanie tego, co kupiliśmy:

• Dbaj o porządek w lodówce i spiżarni. Utrzymuj temperaturę w lodówce w okolicach 4–5°C, aby jedzenie dłużej pozostało świeże. Układaj produkty tak, by te z krótszym terminem ważności stały z przodu – to tzw. zasada FIFO (First In, First Out, czyli “pierwsze weszło, pierwsze wyszło”). Dzięki temu łatwiej zużyjesz najpierw to, co najszybciej się psuje.
• Przechowuj żywność w odpowiednich warunkach. Każdy produkt ma swoje preferencje: pieczywo trzymaj w chlebaku lub zamrażarce (a nie w lodówce, gdzie szybciej czerstwieje), warzywa korzeniowe w chłodnym i suchym miejscu, a owoce tropikalne poza lodówką. Używaj szczelnych pojemników do przechowywania resztek obiadu czy otwartych produktów – ograniczysz dostęp powietrza i rozwój pleśni.
• Rozdzielaj produkty etylenowe. Niektóre owoce (np. banany, jabłka) wydzielają etylen przyspieszający dojrzewanie innych warzyw i owoców. Przechowuj je osobno, aby np. sałata czy marchewka nie psuły się szybciej.
• Regularnie przeglądaj zapasy. Raz w tygodniu zrób szybki przegląd lodówki i szafek. Sprawdź, co zbliża się do terminu ważności lub zaczyna więdnąć – te produkty zaplanuj do wykorzystania w najbliższych posiłkach.

Kreatywne wykorzystanie resztek jedzenia

Kolejnym krokiem jest maksymalne wykorzystywanie tego, co już mamy, zamiast wyrzucania:

• Gotuj z wyobraźnią. Z pozostałego z obiadu kurczaka przygotuj kolację (np. tortillę z warzywami i mięsem), a lekko zwiędnięte warzywa przerób na sycącą zupę krem. Internet aż kipi od przepisów typu “zero waste”, które pomogą Ci przemienić resztki w pyszne dania.
• Wykorzystuj całe produkty. Staraj się zużywać jadalne części produktów, które często lądują w koszu. Przykładowo z obierek warzyw możesz ugotować aromatyczny bulion, a z liści rzodkiewki czy natki marchewki – zrobić pesto lub uzupełnić zupę.
• Planuj posiłki “oczyszczające lodówkę”. Pod koniec tygodnia zaplanuj danie, w którym wykorzystasz różnorodne składniki zalegające w lodówce. Może to być zapiekanka, pizza domowa albo omlet – ogranicza Cię tylko kreatywność.

Poniżej kilka przykładów, jak można kreatywnie wykorzystać resztki codziennych produktów zamiast je wyrzucać:

Dzięki takim pomysłom nie tylko ograniczasz ilość odpadów, ale też oszczędzasz – gotując z resztek, zmniejszasz wydatki na kolejne zakupy.

Jeśli mimo wszystko zostanie Ci jedzenie, którego nie jesteś w stanie zagospodarować, rozważ podzielenie się nim. W wielu miastach działają jadłodzielnie (specjalne lodówki/spiżarnie społeczne), gdzie można zostawić nadwyżki żywności dla innych. To świetny sposób, by dobre jedzenie się nie zmarnowało i trafiło do potrzebujących.

Kompostowanie i recykling bioodpadów

Nie wszystkie resztki jedzenia da się wykorzystać w kuchni – nieuniknione są obierki, fusy czy zepsute już produkty. Zamiast wrzucać je do zmieszanych śmieci, zadbaj o ich właściwe zagospodarowanie:

• Kompostuj odpadki organiczne. Jeżeli masz ogród lub działkę, załóż kompostownik. Skórki owoców, warzyw, fusy z kawy czy herbaty oraz skorupki jajek doskonale nadadzą się na kompost. Po pewnym czasie zyskasz naturalny nawóz do roślin. Nawet w mieszkaniu można kompostować – przy użyciu specjalnych pojemników lub kompostownika kuchennego z dżdżownicami (tzw. vermikompostownik).
• Segreguj bioodpady. W wielu gminach istnieje obowiązek segregacji odpadów BIO. Jeśli nie możesz kompostować samodzielnie, wrzucaj resztki jedzenia do przeznaczonego na to brązowego pojemnika. Trafią one do kompostowni lub biogazowni, gdzie zostaną przetworzone na biogaz i kompost. To o wiele lepsze rozwiązanie niż składowanie ich na wysypisku.
• Wykorzystaj odpady w ogrodzie. Wodę po gotowaniu warzyw możesz po ostudzeniu wykorzystać do podlewania kwiatów (zawiera trochę składników odżywczych), a popiół z kominka (jeśli palisz drewnem) jako nawóz potasowy w ogrodzie. Takie drobne działania również wpisują się w ideę recyklingu zasobów.

Dzięki kompostowaniu i segregacji bioodpadów zamykasz obieg materii w przyrodzie – to, co nie trafi na talerz, może wciąż posłużyć do wytworzenia nowej żywności (jako nawóz) lub energii (biogaz).

Aspekty prawne i inicjatywy przeciw marnowaniu żywności

W odpowiedzi na problem marnowania jedzenia wprowadzane są także rozwiązania systemowe. Warto znać najważniejsze regulacje prawne i inicjatywy w tym zakresie:

• Ustawa o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności (Polska). W 2019 r. w Polsce wprowadzono prawo, które zobowiązuje sklepy o powierzchni sprzedaży powyżej 250 m² do przekazywania niesprzedanej żywności organizacjom charytatywnym. Sklepy muszą podpisywać stosowne umowy z organizacjami i prowadzić dla nich edukacyjne kampanie informacyjne. Za wyrzucanie nadającego się do spożycia jedzenia nakładana jest opłata w wysokości 0,10 zł za każdy kilogram zmarnowanej żywności (planowane jest podniesienie tej stawki do 0,50 zł). Celem ustawy jest zmuszenie dużych sieci handlowych do przekazywania nadwyżek żywności potrzebującym zamiast utylizowania produktów.
• Ułatwienia dla darowizn żywności. Prawo zachęca firmy do dzielenia się żywnością – już od 2013 r. przedsiębiorcy mogą przekazywać żywność organizacjom charytatywnym bez płacenia podatku VAT (). Oznacza to, że np. producent czy sklep, oddając niesprzedane produkty bankowi żywności, nie ponosi z tego tytułu dodatkowych kosztów. Dzięki temu darowizny żywności stały się bardziej opłacalne niż jej marnowanie.
• Sektor gastronomiczny. Choć restauracje i catering nie są w Polsce objęte takimi obowiązkami jak sklepy, wiele lokali podejmuje własne działania, by ograniczyć marnotrawstwo. Popularne staje się oferowanie mniejszych porcji lub możliwość zabrania niedojedzonego posiłku na wynos przez klienta (tzw. packaging, potocznie „pudełko na wynos”). Coraz więcej restauratorów współpracuje też z aplikacjami typu Too Good To Go czy Foodsi, za pomocą których sprzedają pod koniec dnia niewykorzystane dania po obniżonej cenie – zamiast wyrzucać je do kosza.
• Inicjatywy społeczne. Wspomniane wcześniej jadłodzielnie to oddolna inicjatywa, która zyskuje wsparcie samorządów. Powstają ogólnodostępne lodówki i półki, gdzie restauracje i mieszkańcy mogą zostawiać nadmiar jedzenia dla innych. Również organizacje pozarządowe, takie jak Banki Żywności, prowadzą programy edukacyjne i zbiórki żywności dla potrzebujących, ratując tony produktów przed zmarnowaniem.

W innych krajach wprowadzono podobne rozwiązania – np. we Francji duże supermarkety mają prawny zakaz niszczenia niesprzedanej żywności i muszą przekazywać ją organizacjom dobroczynnym. Te działania pokazują, że walka z marnowaniem odbywa się na wielu poziomach: od międzynarodowych regulacji, przez krajowe ustawy, po lokalne inicjatywy.

Podsumowanie

Problem marnowania żywności jest ogromny, ale każdy z nas może dołożyć swoją cegiełkę do jego rozwiązania. Dzięki prostym zmianom w codziennych nawykach – takim jak lepsze planowanie zakupów, właściwe przechowywanie jedzenia, kreatywne gotowanie z resztek czy kompostowanie – możemy znacząco ograniczyć ilość wyrzucanego jedzenia. To z kolei przynosi wiele korzyści: oszczędzamy pieniądze, chronimy środowisko i postępujemy etycznie, wiedząc że nie marnujemy dobra, którego wielu ludziom brakuje.

Każdy niemarnowany bochenek chleba czy każda uratowana porcja zupy ma znaczenie. Zacznijmy więc od własnej kuchni – wspólnie możemy sprawić, że marnowanie żywności stanie się reliktem przeszłości, a szacunek do jedzenia normą przyszłości.